Muziek – Geschenk of gevaar? (2)

Deel 2

Voor Johann Sebastian Bach was alleen zulke muziek werkelijk muziek, die “een welluidende harmonie geeft tot eer van God en toelaatbaar vermaak voor het gemoed […] Waar dit niet in acht genomen wordt, dat is geen eigenlijke muziek maar een duivels geschreeuw en geraas”. Misschien kunnen enkele lezers met deze mening instemmen. Anderen daarentegen zullen het voorhoofd fronsen: Wie bepaalt wat “welluidende harmonie” en “toelaatbaar vermaak voor het gemoed” is? – Een moeilijke vraag. We willen de afzonderlijke muziekbouwstenen onder de loep nemen om een bijbels georiënteerd antwoord te vinden.

Muziek kan beoordeeld worden:

• … op tekst

Bij een lied dat uit de drie elementen tekst, melodie en ritme bestaat, is de tekst meestal gemakkelijk en onafhankelijk van de eventuele smaak van de zangers en toehoorders aan de hand van de bijbel te onderzoeken (wanneer de uitspraak van de tekst dan duidelijk herkenbaar is). Komen de tekst en de daardoor tot stand gebrachte boodschap overeen met de uitspraken van de bijbel? Bij wereldse (seculiere) teksten: Is de tekst in tegenspraak met het woord van God? Ook christelijke liedteksten moeten beproefd worden! Verdraaiingen van uitspraken van de bijbel moeten we niet lichtvaardig met “dichterlijke vrijheid” verontschuldigen.

De Heer Jezus zegt in Mattheüs 7:18: “… een bedorven boom kan geen mooie [goede] vruchten voortbrengen”. Wanneer muziek en vooral teksten uit ongoddelijke bron voortkomen, bestaat het gevaar dat ook de ongoddelijke levensinstelling van de dichter in de muziek ingevloeid is. Teksten die openlijk of tussen de regels door vrije liefde respectievelijk vrije seks propageren, moeten net zo veroordeeld worden, als zulke die tot opstand van de kinderen tegen de ouders en andere autoriteiten oproepen of zelfs occulte, godslasterlijke en satanische inhoud hebben. “Geliefden, gelooft niet iedere geest, maar beproeft de geesten of zij uit God zijn …” (1 Johannes 4:1). Daarmee is niet gezegd dat elke tekst uit de pen van een ongelovige dichter geheel veroordeeld moet worden. Bijvoorbeeld kan ik de tekst van een volkslied, dat de schoonheid van de natuur beschrijft, zonder problemen zingen, wanneer ik daarbij aan de grote Schepper denk.

• … op melodie en harmonie

Of een melodie of harmonie tot eer van God is, is veel moeilijker te beoordelen. Velen menen dat luister-gewoonte en muzieksmaak doorslaggevend zijn daarvoor, of harmonie als weldoend of zelfs als vals respectievelijk wanklank ervaren wordt. Nu is het wel waar, dat het menselijk gehoor zich aan veel kan gewennen en dat het menselijk gevoel ook veranderen kan. Dat geldt zowel voor bekoorlijkheid, dat we met de ogen opnemen als ook wat door het oor ingang vindt. Denken we maar eens aan het lange haar bij mannen. Paulus zegt daarover in 1 Korinthe 11: “Leert ook de natuur zelf u niet, dat als een man lang haar draagt, het een oneer voor hem is?” (vers 14). Paulus wenst niet bij de mannen kort haar, omdat het hem persoonlijk beter bevalt. Nee, hij spreekt van een natuurlijk gevoel, dat God van het begin af aan in ieder mens ingelegd heeft. En dit gevoel – het mag dan meer of minder afgestompt zijn – “leert”, dat lang haar bij een man een oneer voor hem is. Daarover valt dus niet te strijden.

Hetzelfde geldt voor muziek. Niemand zal de bekende dur-drieklank als wanklank ervaren. De reden ligt voor de hand: God heeft ons gehoor op natuurlijke tonale1 harmonieën geconcentreerd. Het is ook hier een schepping-ordening, die als absolute maatstaf fungeert en waaraan zich alle persoonlijke smaken hebben te onderwerpen. Omdat deze uitspraak deze of gene iets te dogmatisch klinken mag, zal het volgende wetenschappelijk onderzoek een hulp zijn om een eventueel voorbehoud op te ruimen.

“Muziek beïnvloedt het limbische systeem2, en dat kan het verstand niet controleren”, zegt Stefan Kölsch van het Max-Planck-Instituut voor kennis-onderzoek in Leipzig, wereldwijd een van de leidende muziek-onderzoekers. Om de emotionele verwerking van muziek waar te nemen, heeft Kölsch, zelf een zeer ervaren violist, zijn proefpersonen iets voorgeschreven. Zij kregen niet alleen een ouverture van Johann Sebastiaan Bach in zijn origineel te horen, maar ook een boosaardig vervreemde zetting, waar in dat stuk gelijktijdig zowel een hele toon naar boven als ook een tritonus3 naar onder overgezet was. De gemanipuleerde Bach-versie klinkt bijna onverdraaglijk – maar moest door de proefpersonen minutenlang verdragen worden.

De proef vond in het kernsplitsings-tomograaf4 plaats, een buis waarin de activiteiten van de hersenen in werkelijkheid waargenomen kunnen worden. En inderdaad: Het veranderde Bach-werk activeerde heel andere regionen dan het oorspronkelijke, harmonische stuk. De onderzoekers konden op de monitor herkennen, of de proefpersoon in de buis juist een muziekstuk hoorde, waarvan deze genoot, of een, waaronder deze zichtbaar leed. Het effect hangt niet daarvan af, of men van Bach houdt of niet. Nog niet eens daarvan, of men hem kent. Dis-harmonieën worden eenduidig als zodanig waargenomen.

Interessant genoeg schijnt dit muzikale onderscheid in goed en kwaad zelfs cultuur-overschrijdend te zijn: “Een van onze doctorandi heeft zulke stukken aan inheemsen in Kameroen voorgespeeld, die onze westerse muziekstijl helemaal niet kenden. – En ook daar was er een eenduidige voorkeur voor het harmonische voorbeeld”, zegt Kölsch.

Andere proefpersonen werden vastgebonden om ook veranderingen in de hersenstroom in de EEG, de elektro-encefalogram5, te meten. Weer werden de proefpersonen met muziek begoten. Weer werd de reactie gemeten …6

Harmonie is een basiselement van de natuurlijke schepping. Muziek, die daardoor gekenmerkt wordt, komt overeen met de schepping-ordening van God. Daaruit moet bepaald niemand de conclusie trekken, dat dis-harmonische klanken helemaal niet toegepast zouden mogen worden. Het is als in de natuur: Zij leeft van spanning en ontspanning. Voor zover dis-harmonische klanken in harmonische opgelost worden, is de disharmonie een welkom stijlelement,die de harmonische werking van een muziekstuk of lied duidelijk versterken kan. Een bekend voorbeeld is het zogenaamde verminderde septime7 akkoord …

• … op ritme

Ook het ritme is – zoals melodie en harmonie – een deel van de schepping van God. De natuur wordt gekenmerkt door een opeenvolging van vooruitgangen, die de wisseling tussen spanning en ontspanning (bijvoorbeeld dag en nacht, somer en winter, eb en vloed). Ook het menselijk lichaam ondergaat zulke wetmatigheden, zoals bijvoorbeeld bij de polsslag (systole – diastole8) of bij het ademen.

Het ritme van een muziekstuk respectievelijk van een lied kan zich aan het organisch gegeven ritme van de mensen aanpassen of het weerspreken. De bekende vierkwartsmaat (4/4 maat heeft 4 kwartnoten:

1. maattijd benadrukt – spanning;
2. maattijd niet benadrukt – ontspanning;
3. maattijd benadrukt – spanning;
4. maattijd niet benadrukt – ontspanning.

Dit komt overeen met het natuurlijke ritme-verwachting van het menselijk lichaam, dat door hart- en ademritme bepaald wordt. Benadrukt men bepaald de 2. en 4. maattijd (“afterbeat” of “backbeat”), spreekt dat het natuurlijk gevoel tegen. Door de verhindering van de ontspanning-tijden wordt een spanning-opwinding opgebouwd, dat een voortdurende aanslag is op het zenuw-systeem van de toehoorders ten gevolge heeft9. Nog extremer werkt de zogenaamde “Off-beat”. Daarmee wordt een luide toon op een teltijd tussen twee beats bedoeld. Zulke accenten tussen twee beats10 werken vaak zoals vooruit voltrokken beats, dus als een anticipatie11 van de later (op een sterke teltijd) verwachtte nadruk. Off-beat-nadrukken wekken bij de hoorders de behoefte naar ritmische beweging, omdat het onderbewustzijn door een beweging van het voltrokken accent heen tot de niet-benadrukte beat beide met elkaar verbinden wil, om zo het uit elkaar vallen van beat en accent te “helen” (bron: WikipediA).

Afhankelijk van hoe sterk en stevig deze stijlmiddelen van het ritme ingezet worden, wordt de schepping-matige balans van geest, ziel en lichaam verstoord en verplaatst zich naar het overwicht van lichamelijke stimulans tot aan extase toe. De opname van de teksten wordt daardoor duidelijk bedorven. Muziek dat door ritme beheerst wordt, is niet in overeenstemming met het bijbelse model, dat de tekst de eerste en het ritme de derde plaats toedeelt.

• … op dynamiek

Met dynamiek wordt in de muziek de leer van de toonsterkte aangeduid. Afhankelijk van instrument respectievelijk stem worden door toonsterkte-veranderingen bepaalde effecten bereikt. Het karakter van een muziekstuk respectievelijk een lied wordt dus niet per saldo door de geluidssterkte bepaald. Zachte (achtergrond-)muziek oefent zoals bekend is een rustgevende invloed uit; luide muziek daarentegen een verlevendigende. Maar wat voor waarde moet men daaraan hechten? Muziek en gezang mogen zeker luid zijn, ook in verbinding met geestelijke tekst. Dat was in elke geval de aanwijzing van David voor de oversten van de Levieten, de zangers, “dat zij zich zouden doen horen, verheffende de stem met blijdschap” (1 Kronieken 15:16). Ook de Heer Zelf roept Zijn volk daartoe op: “Want zo zegt de HEERE: Roept luid over Jakob [met] vreugde, en juicht vanwege het hoofd der heidenen; doet het horen, lofzingt, en zegt: O HEERE! behoud Uw volk, het overblijfsel van Israel” (Jeremia 31:7).

Een “fortissimo”12 kan dus niet principieel afgewezen worden. Bereikt de toonsterkte toch een gebied, die bij het menselijk oor schade veroorzaakt, of wordt het gezang tot een geschreeuw, dan is duidelijk dat deze muziek noch tot welzijn van de mensen noch tot ondersteuning van een eventuele tekst bijdraagt en af te wijzen is. Ook hier geldt het scheppingsprincipe “spanning en ontspanning”.

• … op de wijze van presentatie

Hoewel muziek zich eerst tot het gehoor richt, heeft de wijze van presentatie in de laatste jaren enorm aan betekenis gewonnen. Reeds lang worden niet meer alleen CD’s verhandeld. Muziek is een ‘show-happening’ geworden. Muziekstukken worden door TV-zenders als videoclips ingevoerd. Concert-DVD’s van allerlei soort vinden grote belangstelling. Zoals ook bij de zogenaamde castingshows13 te herkennen is, zijn naast het gezang ook andere categorieën zoals outfit, optreden en persoonlijke voorkeur van de sterren uitslaggevend. En dat beperkt zich inmiddels niet meer tot wereldlijke muziekproducenten. Ook christelijke producers en uitgevers schuiven de show meer en meer op de voorgrond.

Hoe moeten wij deze wijze van muzikale presentatie waarderen? Denken we eens aan een hysterisch bejubelde pop-ikoon die zich in de enthousiast schreeuwende menigte beweegt. Heeft God daaraan een welgevallen? – De meeste actuele popsterren (ook de christelijke!?) zijn helaas een voorbeeld daarvoor, hoe men zichzelf het beste verheerlijken kan, in plaats van God de eer te geven. Men wordt onwillekeurig aan de eerste kenmerken van de christelijke eindtijd herinnert: “Want de mensen zullen zelfzuchtig zijn” (2 Timotheüs 3:2).

Daarboven uit staat bij vele wereldlijke shows ook de ‘lust van ogen’ op de voorgrond. Zij vermaakt de toeschouwers door zinspelingen – geheel naar het motto “seks betaalt”: Schaars geklede jonge vrouwen (of ook mannen) met obscène bewegingen van het bekken of de tong, met zwoele erotische stemmen en steungeluiden wekken niet alleen bij mannelijke toeschouwers boze vleselijke lusten op. Zondige gedachten en gevoelens kunnen snel tot zondige daden leiden! “Maar ieder wordt verzocht als hij door zijn eigen begeerte meegesleept en verlokt wordt. Daarna, als de begeerte bevrucht is, baart zij zonde; en als de zonde volwassen geworden is, brengt zij [de] dood voort” (Jakobus 1:14-15).

Op het gebied van de muziek zijn er ook personen die hun succes direct aan satan toeschrijven of tenminste daarop zinspelen (“voor dit resultaat heb ik mijn ziel aan de duivel verkocht”, aldus John Lennon van de “Beatles”).

Zulke occulte verbindingen komen ook vaak in het totale optreden van de sterren tot uitdrukking. Willen wij ons aan zulke invloeden blootstellen? “Dwaalt niet! Verkeerde omgang bederft goede zeden” (1 Korinthe 15:33).

Welke muziek zich dan ook tot onze oren dringt en in welke vorm zij ook wordt aangeboden – steeds moeten we ons afvragen: Roept de muziek in mij gevoelens op, die bij een geopende bijbel passen? Zo niet, dan moeten wij haar mijden. Want wie wil er niet van ganse harte voor Hem leven, die voor hem gestorven is?

Wordt D.V. vervolgd.

Marco Leßmann – Folge mir nach

Geplaatst in: Christendom
© Frisse Wateren, FW